از حضرت امام صادق(ع) روايت است كه فرمود :«اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ تَزَيَّنُوا مَعَهُ بِالْحِلْمِ وَ الْوَقارِ وَ تَواضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ الْعِلْمَ وَ تَواضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْمَ»؛ دانش آموزيد و آن را با نرمخويى و وقار بياراييد و براى كسى كه او را دانش مى آموزيد و نيز براى كسى كه از او دانش اندوخته ايد خاكسارى كنيد!

افتادگى آموز اگر طالب فيضى***هرگز نخورد آب زمينى كه بلند است

 «و امّا حقّ پرورش دهندهى تو با دانايى، اين است كه او را بزرگ بدانى و مجلسش را محترم بشمارى و خوب به او گوش سپارى و توجّه نمايى و او را براى آموزش خودت از آن چه تو را از دانش او بىنيازى نيست يارىرسانى، به اين ترتيب كه درك و فهمت با او و آماده براى او باشد و با ترك لذّتها و كاستن از واسته هاى خويش، دل و ديدهات را پاك و روشن به او بسپارى.و ديگر اين كه بدانى تو پيامرسان او هستى تا آن چه را كه به تو مىآموزد به نادانانى كه به تو مىرسند بياموزى، پس لازم است كه آن را به خوبى به آنان برسانى و در گزارش پيام او خيانت نكنى و هر گاه پيامرسانى او را به عهده گرفتى براى آن به پا خيزى و نيرويى نيست مگرآن كه به يارى خدا باشد.»

 امام سجّاد(ع) دست كم پنج حق براى استاد و معلّم مىشمارد به اين ترتيب كه مى فرمايد :

1. احترام او را نگهدارى و حضورش را محترم شمارى؛

2. با تمام توجّه به او گوش سپارى و در محضرش حواس خود را به چيز ديگرى مشغول ندارى. جاى تأكيد است كه خوب شنفتن و به درستى شنيدن ـ به اصطلاح امام سجّاد(ع): حُسنُ الاستماع ـ خود هنرى است كه ارزشش كمتر از خوب سخن گفتن نيست. متأسفانه ما آن قدر كه به هنر سخن گفتن مىپردازيم خود را براى درست شنيدن آماده نمىسازيم. بسيار اند كند آنان كه به هنر زيبا شنيدن و صحيح گوش سپردن آراستهاند و خود را براى اين مهمّ ساخته و پرداختهاند.

3. براى درك درست و فهم صحيح درس و بحث با استاد و آموزگار خود همدل و همگام باشى و در اين راه هرگز از همكارى و همراهى با استاد دريغ نورزى.

4. آنچه را كه از اساتيد خويش آموختهاى به شاگردان خودت بياموزى و پيام و كلام آموزگارانت را به نسلهاى بعدى برسانى.

5. در اين پيام رسانى، دقيق و امين باشى و در اين مهمّ، همهى سعى و توان خود را به كارگيرى تا هرگز در گزارش پيامهاى اساتيدت خيانت نكرده باشى.

بر گرفته از:«شرحی بر رساله حقوق امام سجاد(ع)»، محمدصحتی سردرودی

«و امّا حق زيردستانى كه با دانايى رعايت حالشان را دارى اين است كه بدانى اين خداست كه تو را با دانشى كه از گنجينه حكمت داده برآنها سرپرست ساخته است، حال اگر در آنچه خدا تو را سرپرستى داده به نيكى رفتار كنى و در جايگاهى ايستاده باشى كه گنجينهدار مهربان و خيرخواهِ سرورش در امور بندگان و نيزبردباروخدامحورى مىايستد تا آنجا كه هرگاه نيازمندى را ببيند ازآن دارايى هايى كه دارد به او مىبخشد آنگاه سرپرستى رشديافته خواهى بود تا بتوانى از پسِ آن سرپرستىِ كه دارى آن چنان كه اميدمى رود برآيى وگرنه خدا را خيانتكار و خلق خدا را ستمكار خواهى بود تا خدا دانشى را كه دارى از تو بستاند و تو را به شكست بكشاند».

در اين بخش براى شاگردان چندين حقّ و حقوق گفته شده است كه به اجمال توضيح داده مى شود.

1. استاد، خود را گنجينه دار دانش و حكمتى بداند كه خدا وى را امين آن دانسته و بر شاگردانش سرپرست ساخته است.

2. با شاگردان به نيكى و با خوشخُلقى رفتار كند.

3. استاد، نسبت به شاگردانش مهربان و خيرخواه و دلسوز باشد.

4. استاد، با دانشآموزان با بردبارى و خويشتندارى رفتار كند.

5. استاد از آموختن آنچه را كه ياد گرفته است به شاگردانش دريغ نكند كه اگر خوددارى كند به خدا خيانت كرده و به خلق خدا ستمكار بوده است.

چنانكه پيداست در اين بخش به خُلق و خوى زيبا و به مهربانى و دلسوزى و بردبارى و خويشتندارى استاد و دورى جستن وى از بدخُلقى بسيار تأكيد شده است. زيراكه اگر آموزگار و استاد، پارسا و وارسته و خود ساخته نباشد و دلش به حال شاگردانش نسوزد هرگز نمىتواند استعدادهاى گوناگون شاگردانش را شكوفا سازدو از قوّه به فعليّت برساند، بلكه با كشتن استعدادشان آنان را از شجاعتِ انديشيدن وپرسيدن باز مىدارد و دانسته و نادانسته آنها را خوار و زبون بار مىآوردوآنان را رفته رفته از بلندهمّتى محروم ساخته به ترك تحصيل وا مى دارد و اين همه همان است كه در اين بخش از سخنان امام سجّاد(ع) «خيانت به خدا و ستمكارى كردن به خلق خدا» خوانده شده است.

بر گرفته از:«شرحی بر رساله حقوق امام سجاد(ع)»، محمدصحتی سردرودی

أمّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالعِلمِ : فأن تَعلَمَ أنَّ اللّه‏َ عز و جل إنَّما جَعَلَكَ قَيِّما لَهُم فيما آتاكَ مِنَ العِلمِ ، وفَتَحَ لَكَ مِن خَزائنِهِ ، فإذا أحسَنتَ في تَعليمِ النّاسِ ولَم تَخرُقْ بهِم ولَم تَضجَرْ علَيهِم زادَكَ اللّه‏ُ مِن فَضلِهِ ، وإن أنتَ مَنَعتَ النّاسَ عِلمَكَ أو خَرَقتَ بهِم عِندَ طَلَبهِمُ العِلمَ كانَ حَقّا عَلَى اللّه عز و جل أن يَسلُبَكَ العِلمَ وبَهاءَهُ ، ويُسقِطَ مِنَ القُلوبِ مَحَلَّكَ .

امام سجّاد عليه‏السلام :

حقّ شاگرد تو اين است كه بدانى خداوند ، به واسطه علم و دانشى كه به تو داده و از خزانه‏ هاى (دانش) خود براى تو گشوده ، تو را سرپرست شاگردانت ساخته است . بنابراين ، اگر مردم را خوب آموزش دهى و با آنان درشتى و بدرفتارى نكنى و از تعليمشان به ستوه نيايى ، خداوند از فضل خود بر دانش تو بيفزايد . امّا اگر دانش خود را از مردم مضايقه كنى يا وقتى براى آموختن دانش نزد تو آمدند با ايشان درشتى و بدرفتارى كنى ، بر خداوند عز و جل سزاوار است كه علم و شكوه آن را از تو بگيرد و جايگاه تو را از دل مردم بيندازد .

عوالي اللآلي : 4 / 74 / 54 منتخب ميزان الحكمة : 400

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَى‏ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً؛ [1] «اى جان آرام يافته! * به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى كه (تو از او) خشنودى [و] مورد رضايت (او) هستى.

 [1] فجر(89)آیه 27

 وَأَطِيعُوا اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَتَنَازَعُوافَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ؛[1]  «و از خدا و فرستاده‏اش اطاعت كنيد و با هم ديگر كشمكش نكنيد كه سست مى‏شويد و مهابت شما از بين مى‏رود؛ و شكيبايى كنيد [چرا] كه خدا با شكيبايان است.

[1] انفال(8)آیه ‌46

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ؛[1] (همان) «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از بسيارى از گمان‏ها بپرهيزيد؛ [چرا] كه برخى از گمان‏ها گناه است.

[1] همان آیه12