سالروز درگذشت مورخ و كتاب شناس نامدار ابوالفرج محمد اسحاق بغدادي

معروف به ابن نديم

مؤلف كتاب الفهرست

محمد بن اسحاق ندیم (م 380) یک دانشمند کتابفروش است که کتاب الفهرست، یعنی برجسته‌ترین اثر کتابشناسانه علمی را برای آثار تولید شده در جهان اسلام از آغاز تا روزگار خودش را در چهارچوبی علمی و روشمند تدوین کرده است. این اثر، بارها چاپ شده و اکنون نیز بر اساس نسخه‌های صحیح‌تر و اصیل‌تر همراه با فهارس مفصل با تحقیق ایمن فؤاد سید منتشر شده است. مقدمه ممتّع این اثر، دارای فواید علمی قابل ملاحظه‌ای است که شایسته بود در اختیار دوستداران این اثر قرار گیرد. در اینجا بخش اوّل آن را که شامل شرح حال و توضیحاتی کلی در باره این اثر است، ترجمه کرده در اختیار عزیزان قرار می‌دهیم. امیدوارم در فرصت دیگری، توفیق ترجمه بخش های دیگر آن فراهم شود.

الفهرست کتابی است که به هدف گزارش و سنجش تولیدات فکری عربی - اسلامی و نقش علمای عرب و مسلمان در تمدن انسانی تا حوالی پایان قرن چهارم هجری / دهم میلادی - عصر نهضت در اسلام - نوشته شده است؛ عصری که تمدن اسلامی در آن به اوج خود رسید و جنبش تألیف و ترجمه شکوفا شد، و نقش علمای عرب و مسلمان در تطور و تکامل علوم انسانی آشکار گشت، و افکار و مذاهب کلامی، فقهی و انتقادی در آن نمود یافت، و مدارس نحوی و لغوی و تاریخی که خود در تطور جنبش تألیف اسلامی در ادوار بعدی اثر گذاشت، در آن دوره به کمال خود رسید.
کتاب الفهرست یا «الفهرست فی اخبار العلماء المصنّفین من القدماء و المحدَثین و أسماء ما صنّفوه من الکتب» از ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق ندیم ورّاق (متوفای 20 شعبان سال 380 / 18 نوامبر 990 م) مهم‌ترین کتاب، و کاری بی سابقه، در زمینه گزارش جنبش تألیف در دنیای اسلام ـ بویژه شرق اسلامی ـ در طول چهار قرن نخست اسلامی است. این کتاب، در واقع، نخستین نگاه فراگیر به فرهگ عربی را تا زمان خود برای ما آشکار می سازد، فرهنگی که امتیازش پرتوافکنی بر تمام جریانهای فکری است، آن گونه که تمدن عربی، به طور کلی، هیچ کتاب مشابهی را تا آغاز دوران چاپ در پایان قرن پانزدهم میلادی در خود سراغ ندارد.

ایمن فؤاد سید / ترجمه رسول جعفریان