به واسطه گسترش فتوحات و تضارب آراء با ملل و اقوام مختلف و پیدایش مسائل جدید، ظهور مذاهب و فرقه‌های جدید امری اجتناب ناپذیر بود؛ اختلاف دیدگاهها باب مناظرات و گفتگوها را گشود و هدف از این جدال‌ها تنها محکوم کردن طرف مقابل بود، حتی به بهای لطمه زدن به پیکره دین.[1] ابوریه در این زمینه می‌نویسد:

«جعل حدیث برای تایید مذهب تنها دامن اهل بدعت و هواداران مذاهب عقیدتی را نگرفته بود. در میان اهل سنت که در مذاهب فقهی با هم اختلاف داشتند نیز کسانی بودند که احادیث بسیاری را در تایید مذهب یا بزرگداشت امام خودشان جعل می‌کردند. از جمله حدیثی است که پیروان ابوحنیفه از ابوهریره و او از پیامبر ‌J در نکوهش شافعی و ستایش ابوحنیفه نقل کرده‌اند[2]… علاوه بر اینها احادیث زیادی هم در تایید آراء فقهی جعل شده است.»[3]

قسمتی از پایان نامه خانم شهبازی طلبه مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نرجس خاتون سلام الله علیها

[1]- محمدهادی، معرفت، تفسیر و مفسران، همان، ج2، ص30- عبدالرحمن بن علی، ابن الجوزی، ج1، ص16
[2]- عبدالهادی، مسعودی، وضع و نقد حدیث، ص132
[3]- محمود، ابوریه، اضواء علی السنةالمحمدیه، همان،  ص 125- محمدهادی، معرفت، تفسیر و مفسران، همان، ج 2، ص31- کاظم، مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، همان، ص118

احادیثی که توسط زنادقه (بی‌دینان) مسلمان نما و منافق جعل شده و قصد آنان فساد در دین و ایجاد اختلاف و تفرقه بین مسلمانان بوده است. محمود ابوریه از قول حماد بن زید نقل می‌کند که: ((زنادقه چهار هزار حدیث جعل کرده‌اند… آنچه حماد بن زید نقل کرده است، احادیثی است که او به آنان دست یافته و توانسته است دروغ بودن آنها را روشن کند و گرنه محدثان تنها از یک زندیق این مقدار حدیث جعلی نقل کرده‌اند.))[1]

قسمتی از پایان نامه خانم شهبازی طلبه مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نرجس خاتون سلام الله علیها
[1]-  محمود، ابوریه، اضواء علی السنةالمحمدیه، همان،  ، عبدالله، المامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، قم، موسسه آل البیت، ربیع الاول 1411، ص413- عبدالرحمن بن علی، ابن الجوزی، الموضوعات، ج1، الطبعة الاولی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1215 ﻫ. 1995م.،  ص15- عبدالهادی، مسعودی، ص123

همانگونه که قبلا بیان شد، در زمان خلفا بالاخص عمر از نقل و نگارش حدیث ممانعت بعمل آمد و او تنها به سه نفر اجازه نقل حدیث داد، عایشه، تمیم داری نصرانی و کعب الاحبار یهودی.[1] معاویه نیز به کارگزارانش فرمان داده بود که شهادت هیچ یک از شیعیان علی و خاندانش را نپذیرند.[2] و به کسانی که در فضیلت و منقبت خلفا حدیث روایت کنند هدایای فراوان و مناصب حکومتی اهدا شود.  خلفای اموی و عباسی در این راه هزاران هزار درهم و کیسه زر بخشیدند.[3]
قسمتی از پایان نامه خانم شهبازی طلبه مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نرجس خاتون سلام الله علیها
[1]- مرتضی، عسگری، برگستره کتاب و سنت، مترجم محمد جواد کرمی، چاپ اول، تهران، موسسه علمی فرهنگی علامه عسگری، 1387، ص227-231
[2]- مرتضی، عسگری، نقش ائمه در احیاء دین، همان،  ج1، ص404
[3]- همان، ص403

در باب عللی که موجب ورود اسرائیلیات و رواج آن در اعتقادات و منابع اسلامی شده نظرات گوناگونی بیان شده است. این عوامل از نظر میزان تاثیر، نقش و اهمیتی که داشته اند با یکدیگر تفاوت دارند. برخی از این علل زمینه ساز بوده اند مانند مهاجرت یهود و نصارا به شبه جزیره عربستان و برخی دیگر با هدف و انگیزه روشن و مشخص بروز کرده اند مانند منع از نقل و نگارش حدیث.ابن خلدون جامعه شناس بزرگ اسلامی بی سوادی قوم عرب و بادیه نشینی آنان را علت گسترش اسرائیلیات در جامعه اعراب و در میان مسلمانان می داند.[1] 

قسمتی از پایان نامه خانم شهبازی طلبه مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نرجس خاتون سلام الله علیها

[1]- مجید، معارف، همان کتاب، ص108- تاریخ ابن خلدون، ص 439

در مورد زمان و چگونگی ورود و رواج اسرائیلیات در منابع اسلامی نظرات متفاوتی بیان شده که بررسی دقیق آنها خود نیازمند تحقیق و مطالعه‌ای مجزا می‌باد، در این بخش به اختصار و در حد نیاز به این مطلب اشاره می‌کنیم. اگر بخواهیم بطور دقیق از زمان ورود اسرائیلیات به جهان اسلام و منابع اسلام مطلع شویم ناگزیر باید به سابقه حضور یهود و مسیحیان در شبه جزیره عربستان نگاهی بیفکنیم.[1] در مورد زمان حضور یهود در شبه جزیره عربستان و علت آمدن آنان به این سرزمین اقوال مختلفی بیان شده است.[2] با بررسی این اقوال می توان گفت ورود یهودیان به شبه جزیره عربستان بین قرنهای اول و دوم بعد از میلاد صورت گرفته و به دلیل فشارهایی که از طرف حاکمان رومی بر آنان وارد می شده و یا به دلیل افزایش جمعیتی آنان و بروز مشکلاتی به دنبال آن، بزرگترین مرکز تجمع یهود در زمان ظهور اسلام، یثرب بوده است.[3] قوم یهود بنا بر حس برتری جویی خود چندان به دنبال اشاعه آیین خود در شبه جزیره نبودند و بیشتر به دنبال کسب منافع مادی بودند و آنچه ایشان را به یثرب کشانده بود اطلاع آنان از ظهور پیامبری جدید در این منطقه بود که بر اساس آنچه در تورات آمده بود از آن مطلع شده بودند. و از آنجا که ایشان صاحب کتاب و شریعت بودند به اهالی جزیره و علی‌الخصوص یثرب فخر می‌فروختند و خود را برتر از آنان می‌دانستند.[4]

قسمتی از پایان نامه خانم شهبازی طلبه مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نرجس خاتون سلام الله علیها
[1]- برای اطلاع کامل در این زمینه مراجعه بفرمایید به تاریخ العرب قبل الاسلام، ج6، ص581-511 برای یهود و ص690-582 برای نصرانیت در شبه جزیره. (مصنف)
[2]- برای اطلاع از این اقوال مراجعه کنید به المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی، ج1- العرب و العبرانیون،ص 629 و جلد 6، ص511 تا 581 - الاسرائیلیات و اثرها فی کتب تفسیر، به نقل از حمید، محمدقاسمی، همان کتاب، ص 32 (مصنف)
[3]- احمد، امین، فجرالاسلام، الطبعة العاشر، بیروت- لبنان، دارالکتاب العربی، 1969م.،  ص23
[4]- جعفر مرتضی، العاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم‌J، ج4، الطبعة الثانیه، قم، دارالحدیث للطباعة و النشر، 1428ﻫ.ق. 1386ﻫ.ش.، ص119

ماده قصّ یَقُصُّ، قصّاً و قصصاً دارای چند معناست، بیان سرگذشت، پیگیری اثر، خبر، سرگذشت و داستان.[1] و قصاص به معنی قصه‌گو یا قصه‌گویی است.[2] اصطلاح قصاص مربوط به علم حدیث است با بار معنایی خاص. علامه عسگری می‌گوید:

«کسانی که از حوادث گذشته و تاریخ انبیاء و خلقت و امثال آن بدون طرح سند متصل به پیامبر اکرم‌J سخن می‌گفتند و سخنانشان در ظاهر به داستان‌های قرآن کریم شباهت داشت به قصاص مشهور شدند. البته در عرف کنونی ما قصه‌گو مفهومی نظیر افسانه‌گو دارد و نام خوبی نیست، اما در عرف آن روز اسلام به این معنی بود که این شخص، همچون قرآن کریم از تواریخ انبیاء و امثال آن بدون نقل سند سخن می‌گوید.»[3]

معروف‌‌ترین قصه‌گویان از صحابه ابوهریره و تمیم داری، قصه‌گوی مدینه محمد بن کعب قرظی، قصه‌گوی یمن وهب بن منبه و معروف‌ترین قصه‌گوی شام کعب الاحبار بوده است.[4] ابن جوزی پس از بیان این مطلب که قصه‌گویی در ابتدا مقامی علمی بوده و هر کسی شایستگی قصه‌گویی نداشته است و قرآن خود را احسن القصص معرفی می‌کند[5] قصه‌گویان را به چند دسته تقسیم می‌کند، قصه‌گویان جعال، قصه‌گویان منافق، قصه‌گویان افراطی و قصه‌گویان نادان.[6] وی همچنین فصلی از کتاب خود «القصاص و المذکرین» را به نکوهش بیان قصه از زبان بزرگان و دلایل آن اختصاص داده است.[7]
قسمتی از پایان نامه خانم شهبازی طلبه مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نرجس خاتون سلام الله علیها
[1]- احمد، ابن فارس، همان کتاب، ج5، ص11- ابراهیم، مصطفی و حامد، عبدالقادر، همان کتاب، ص740 – قصه‌های قرآن، تفسیر موضوعی، واحد تدوین کتب درسی، ص16- علی اکبر، قرشی بنایی، ج6، ص12- حسن، مصطفوی، همان کتاب، ج9، ص274
[2]- علی اکبر، دهخدا، همان کتاب، ج11، ص17602
[3]- مرتضی، عسگری، نقش ائمه در احیاء دین، همان،  ج1، ص465
[4]- قصه و قصه‌گویی در اسلام، ترجمه القصاص و المذکرین، ترجمه مهدی محبتی، ص133-103
[5]- سوره یوسف(12) آیه 3
[6]- همان منبع، ص164-157
[7]- همان، ص179-173

وضع در لغت عربی دارای چند معنی است، از جمله؛ الحطّ (پایین آوردن)[1] اکثر کتب لغت این معنا را ذکر کرده‌اند. الاسقاط (انداختن و پرت کردن)[2] الالصاق (چسباندن)[3] الاختلاق (تراشیدن و جعل کردن)[4] و ایجاد است.[5] در زبان فارسی نیز این واژه به این معانی به کار رفته است. در لغت‌نامه دهخدا ذیل واژه وضع آمده: نهادن، فروافکندن، کاهش، ایجاد کردن، اختراع نمودن و قرار دادن.[6]  معنای مورد نظر در این تحقیق معنای اخیر است؛ اختلاق و اختراع.

قسمتی از پایان نامه خانم شهبازی طلبه مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی نرجس خاتون سلام الله علیها
[1]- احمد، ابن فارسی، معجم مقاییس اللغة، ج6، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404، ص117
[2]- تاج العروس، ج5، ص544 – مجمع البحرین، ج4، ص46- حسن، مصطفوی، ج13، ص130- احمد، ابن فارس بن زکریاء، معجم المقاییس فی اللغة، الطبعة الثانیة، بیروت، لبنان، دارالفکر، 1418ﻫ. 1998م.، ص1094
[3]- ابن حجر، النکت، ج2، ص838
[4]- تاج العروس، ج5، ص544
[5] - علی اکبر، قرشی بنایی، همان کتاب، ج7، ص224
[6]- علی‌اکبر، دهخدا، همان کتاب، ج15، ص23206-23205 – معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، ج4،چاپ هشتم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1371، ص5036