زمینه ها و عوامل شکل گیری کودتای28مرداد

مهم ترین علل داخلی و خارجی کودتای 28 مرداد 1332 را می توان این گونه برشمرد:

الف) عوامل خارجی: مهم ترین عامل خارجی در پیدایش کودتا، دولتهای آمریکا و انگلیس بودند. تبانی این دو قدرت، انتقام گیری انگلیسی ها از دولت ملی ایران در قضیه ملی شدن صنعت نفت، و عَلَم کردن خطر کمونیسم و تحرکات حزب توده از سوی آمریکا و جایگاه استراتژیک ایران برای آمریکا، از مسائل مهم پیوند دو قدرت در برپایی کودتا بوده است.

بر اساس دکترین آیزنهاور رئیس جمهور آمریکا، بسط دایره نفوذ و سلطه آمریکا بر جهان سوم و به ویژه کشورهای همجوار شوروی با استفاده ابزاری از خطر کمونیسم تحت عنوان مقابله با نفوذ شوروی، حکومت شاه از نخستین کشورهای خاورمیانه حامی این دکترین بود که از حلقه های مهم تکمیل استراتژی دیوار آهنین به دور شوروی بود. تحولات ناشی از ملی شدن نفت، تحرکات حزب توده و خطر نفوذ کمونیسم در ایران سه عاملی بودند که موجبات نگرانی آمریکا و انگلیس را فراهم آوردند. عوامل سه گانه ی فوق الذکر سبب شدند که دولت آمریکا بیش از گذشته به امور داخلی ایران توجه نمایند.

در خرداد 1332 کمیته مشترک امنیتی مشترک آمریکا و انگلیس کلیات طرح کودتای 28 مرداد 1332 را تهیه و تکمیل نمود. در این طرح با مبانی هفت گانه، مسائل گوناگون کودتا از جمله ظاهر قانونی داشتن، جنگ روانی و تبلیغات حجیم علیه آیت الله کاشانی و مصدق، انتخاب سرلشکر زاهدی به عنوان رهبری کودتا، توجیه شاه و درگیر شدن او در کودتا، نقش رسانه ها و شعبه های امنیتی آمریکا و انگلیس در ایران پیش بینی شده بود.

گرچه مقامات دولتی آمریکا در طی چندین دهه از هر گونه اظهار نظر رسمی در مورد دخالت آمریکا در کودتای 28 مرداد 1332 طفره می رفتند، ولی سرانجام خانم مادلین آلبرایت وزیر خارجه آمریکا، طی یک سخنرانی در کنفرانس روابط ایران و آمریکا در 27 اسفند 1378 در آمریکا اعتراف کرد که:"در سال 1332، ایالت متحده آمریکا نقش مهمی در هماهنگ کردن سرنگونی رژیم مردمی محمد مصدق بازی کرد. دولت آیزنهاور بر این باور بود که این عمل، به خاطر دلالیل استراتژیک قابل توجیه بوده است، ولی این کودتا به وضوح، مانعی برای تحولات سیاسی ایران بود. بنابراین به سادگی می توان درک کرد که چرا ایرانیان همچنان از این مداخله در امور داخلی خود خشمگین هستند. علاوه بر این، آمریکا و غرب به مدت 25 سال از رژیم شاه به طور مستمر پشتیبانی کردند.

ب) عوامل داخلی: شکل گیری نهضت ملی صنعت نفت و دولت ملی در ایران، بازتاب ها و پیامدهایی را در عرصه های ملی و فراملی در ایران داشت. از مهم ترین علل شکست نهضت ملی و برپایی کودتای 28 مرداد در بُعد داخل می توان به مواردی از جمله: “مکتبی نبودن مبارزه، محدود شده به مرحله تخریب و نداشتن برنامه برای دوران سازندگی، نداشتن یک آرمان برای تداوم حرکت و انگیزه های تکامل یافته تر جهت حضور مردم در صحنه، فشارهای ناشی از ملی شدن نفت(روانی- اقتصادی)، اختلاف بین رهبران نهضت"، خیانت های حزب توده، تطمیع اراذل و اوباش، روحیات لیبرالی مصدق و مؤلفه های دیگری نیز می توان اشاره کرد.

ماهنامه تحلیلی هدایت/ ویژه هادیان سیاسی بسیج/شماره82/مرداد1387