افزودن یا کاستن از احکام دینی

رکن نخست بدعت، دستکاری و نوآوری در شریعت است یعنی  نسبت دادن چیزی به شریعت که در آن وجود ندارد ، ولی اگر نظریه ای تازه مطرح شودکه دستکاری و نوآوری در شریعت نبوده بلکه تنها نظریه جدید علمی باشد که ارتباطی با شریعت نداشته باشد بدعت به شمارنمیرود اگرچه ممکن است حرام باشد مثل اختلاط زن و مرد باهم در مجلس عقد و عروسی که ارمغان غرب در اواخر دوران قاجار و دوران پهلوی بوده است  این بدعتی لغوی است نه شرعی.چون به شرع نسبت داده نمیشود .اما کاری حرام است.اگرچه بدعت نیست یا بازیهای جدیدمثل فوتبال وبسکتبال بدون بردوباخت .

 اشاعه بدعت در میان مردم[1]

رکن دوم بدعت این است که اندیشه ای را که به خدا نسبت داده می شود در میان مردم ترویج دهد پس تنها فکر کردن پیرامون یک مسئله اگرچه ممکن است مسئله ای حرام باشد ولی بدعت نیست ، در حقیقت بدعت پخش کردن فکری است که به خدا نسبت داده شده مانند مکتبهای ساختگی در افکار بشر و انحرافات که در مذاهب و ادیان الهی از سوی بشر وارد شده و به نام آنچه از دین است در میان مردم ترویج می شود ؛ افکاری غلط و شیطانی که امروزه در جوامع مختلف با رنگ و لعاب روشنفکری به خورد مردم داده می شود و سکوت بسیاری در برابر این افکار غلط و پیروی کردن از آن انسان را به یاد جعل روایات در مدح خلفا و ذم حضرت علی (ع) در دوران بنی امیه می اندازد و سکوتی که مردم داشتند و بسیاری با ترویج دادنش آن را تایید می کردند.

نبود دلیل عام یا خاص بر مشروعیت آن[2]

رکن سوم بدعت در شریعت آن است که دلیلی بر مشروعیت آن نداشته باشیم چون اگر دلیل داشته باشد دیگر بدعت نیست هر چند چیز نو و جدیدی باشد مثل ساختن هواپیمای جنگی که تحت حکم عام « واعدوالهم ما استعطعتم من قوه» قرار می گیرد و گاه دلیل خاص دارد اما در زمان حضرت رسول اتفاق نیفتاده مثل زلزله و احکام مربوط به آن که قطعا بدعت نیست[3]. بنابراین بدعت در عرف شرع آن چیزی است که بعد از رسول خدا ایجاد شده و نصی بخصوص درباره آن وارد نشده و داخل در بعضی عمومات نمی باشد یا نهی از آن به طور خاص یا عام وارد شده ،پس بدعت شامل چیزهایی نمی شود که در عمومات داخل است مثل ساختن مدارس و نگارش بعضی از کتابهای علمی و مانند لباسهایی که در زمان رسول خدا نبوده و غذاهایی که بعدا درست شده که همگی در عمومات حلیت وارد شده و نهی بر آن نیامده است و آنچه عمر برای نماز خواندن معین کرد که یک حکم عام است ولی رکعات مخصوص به شکل مخصوص در وقت مخصوص را قرار دادکه بدعت می باشد. پس در بدعت بودن فرقی نیست بین اینکه ایجاد کننده بدعت اصل عمل را ایجاد کرده یا خصوصیات عمل را ابداع کرده است ،پس قول عمر که این کار را بدعت پسندیده ای می داند باطل است[4].
قسمتي از پايان نامه خانم سميه حسيني (طلبه مركز تخصصي تفسير و علوم قرآني نرجس خاتون سلام الله عليها)
[1]سبحانی شیخ جعفر.همان ، ص 40
[2]همان ، ص 40
[3] حسینی اصفهانی .سید مرتضی .بدعت گزاران و مفسران به رای،انتشارات فرهنگ قران .1380 ه.ش  ص 59
[4]اصفهانی مجلسی دوم .محمدباقربن محمد تقی .مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول ،انتشارات دارالکتب الاسلامیه  .26 جلد .تهران .1404 ه.ق .ج 11 .ص 78

بررسی دیدگاه های گوناگون درتعریف بدعت

1. برخی از حنبلی ها به خصوص سلفی ها [1] و برخی در میان حنفی ها هر پدیده بعد از پیامبر را بدعت دانسته اند مثلا در عباراتشان هر نو آوری  راحرام دانسته اند وگفته شده که حنفی ها اعتقاد مخالف با آن چه از ناحیه رسول خدا مشهور شده را بدعت می دانند[2].

2. در دیدگاه دیگری برخی از فقیهان امامیه پذیرفته اند که هر پدیده بعد از زمان رسول خدا بدعت است ولی بدعت را به شایست و ناشایست تقسیم میکنند[3] . از اهل سنت شافعی و پیروانش طرفدار این تقسیم بندی هستند .[4]

3.نظریه سوم مثل نظر علامه مجلسی است که عملی را بدعت میداند که به قصد عبادت و مشروعیت و اطاعت شارع انجام پذیرد.

4.دردیدگاه چهارم یک سری قیود در تعریف بدعت  وارد کرده و قلمرو آن را حتی از تعریف دوم هم محدودتر می کند، طبق این نظر بدعت عبارت است از چیزی که در دین وارد شده ولی دارای دو ویژگی است.

* اصل و اساسی در شریعت نداشته باشد

*به عنوان طریق شرعی وانمود گردد[5].

[1]شیرازی ،ناصر مکارم ،دائره المعارف فقه مقارن ،انتشارات مدرسه امام علی علیه السلام،قم،۱۴۲۷ه.ق.  ص۷۱
[2].سعدی .ابوجیب .همان، ص 32
[3]عاملی .محمدبن مکی .شهیداول .القواعد و الفوائد ،2جلد.کتابفروشی مفید .قم . ج 2 ، ص145و146
[4]سبحانی .شیخ جعفر.البدعة و آثارها ص 27
[5]،یعقوب علی برجی، همان، ص 4

1- «آن چیزی که در اصل شرع دلیلی برای آن وجود ندارد ولی چیزی که در شرع دارای دلیل است از جهت شرعی بدعت نیست اگرچه از جهت لغوی بدعت است» [1].

2- «بدعت چیزی است که بدون مثال قبلی ایجاد شده و در شرع در مقابل سنت است  ومورد مذمت می باشد.»

3- « البدعه ما أحدث و لیس له أصل فی الشرع و ماکان له أصل یدل علیه الشرع فلیس ببدعه» بدعت امرجدیدی است که برای آن دلیلی در شریعت نباشد و اگر دلیلی بر آن در شرع باشد بدعت نیست .[2]

این دو مورد اخیر نظر ابن حجر عسقلانی است .

4- «بدعت آن چیزی است که دلیل شرعی بر آن اقامه نشده است که یا واجب است یا مستحب وفرقی ندارد که در زمان رسول خدا انجام شده یا نه» ،این نظر ابن حجر هیثمی است.

5- «بدعت آنچیزی است که در دین ایجاد شده بر خلاف آنچه رسول خدا واصحاب بر آن هستند از عقیده یا عمل».این نظر شیخ عیثمین است . [3].

6- شاطبی می گوید :« بدعت در دین چیز اختراع شده ای است که به گمراهی می کشاند وبدعتگذار قصد می کند با سلوک بر بدعت، آن چیزی را که با طریق شرعی قصد می کند».[4]

قسمتي از پايان نامه خانم سميه حسيني (طلبه مركز تخصصي تفسير و علوم قرآني نرجس خاتون سلام الله عليها)

[1]الامام الحافظ زین الدین ابی الفرج عبدالرحمن بن شهاب الدین البغدادی .جامع العلوم الحکم ، فی شرح خمسین حدیثا من جوامع الکلم ، ص160
[2]احمدبن علی بن هجرابوالفضل العسقلانی الشافعی.فتح الباری .شرح صحیح البخاری،دارالمعرفه .بیروت 1379 ه.ق. ج17 ، ص 19 و ج 5 ص 156
[3]ابوالمنذر محمود بن محمد المنیاوی ا.لبدعة الشرعیه .المکتبه الشامله مصر چاپ اول ، ۱۴۳۲ه.ق .ص21
[4]الشاطبی .الاعتصام ، 2 جلد.بیروت.1416 ه.ق .ج1 ، ص37

فقه در لغت

فقه به معنای دانستن و فهمیدن است[1] . فقه علم به چیزی است وهر علمی است که به شریعت اختصاص یافته[2] و به علم فروع از شریعت اختصاص یافته[3] و بر علم دین غلبه یافته به دلیل شرافت و فضیلت آن بر سایر علوم[4] و به معنای فهم امور دقیق و فهم متکلم از کلامش می باشد و گفته اند : فقه عبارت است از وصول به علمی غایب به وسیله علمی حاضر. فهم نیز  در لغت به معنای مطلق ادراک است و به همین جهت ، جوهری آن را به علم تفسیر کرده و برخی آن را به معنای جودت ذهن ازحیث استعدادش برای اکتساب مطالب و سرعت انتقال آن مبادی به مقاصد دانسته اند[5].

لفظ فقه در صدر اسلام بر یکی از دو معنای زیر اطلاق میشده:

*به معنای مطلق فهم که به این معنا در قرآن و روایات در موارد زیادی به کار رفته است مثل آیه قرآن « اُنظُر کَیفَ نُصَّرِفُ الآیاتِ لَعَلَّهُم یَفقَهُونَ»[6] و آیه « لَهُم قُلُوب لا یَفقَهُونَ بِها»[7] و روایت « أنتم أفقه الناس إذا عرفتم معانی کلامنا»[8]

*به معنای بصیرت در دین ، خواه در قسمت اصول دین باشد یا در فروع آن ، مثل کاربرد آن در آیه « فَلَو لا نَفَر مِن کُلِّ فِرقَةٍ مِنهُم طَائِفَة لِیَتَفقَهُوا فی الدین »[9] و برخی از احادیث مثل « من حفظ علی اُمتی أربعین حدیثاً بعثه الله یوم القیامة فقیها »[10]

ادامه »

بدعت عبارت است از زیاد کردن یا کم کردن از دین با نسبت دادن به دین ،در تعریف بدعت نظرات متفاوتی وجود دارد ،برخی هر پدیده بعد از زمان رسول خدا را بدعت میدانند،که در این صورت کلیه نوآوریهای زندگی بشری از پس از رسول خدا بدعت خواهد بود .غلط بودن این نظر کاملا مشخص است  ،گروه دیگر با همین دید ،بدعت را به شایسته وناشایست تقسیم کرده اند ،در باره این نظر وتوجیه بودن آن در تائید کلام عمر نیز، سخن به میان خواهد آمد ،اقوال ونظرات دیگری در باب بدعت وجود دارد که شاید بهترین آن تعریفی است که برای بدعت دو ویژگی قرار میدهد ،اول اینکه اصل واساسی درشریعت نداشته باشد ودوم به عنوان طریق شرعی وانمود گردد.ودر همین رابطه آن را دارای سه رکن میدانند.

1.افزودن یا کاستن از احکام دینی و به عبارت دیگر هر گونه تصرف در دین که در آن دگرگونی ایجاد کند در حالیکه آن را به خداوند نسبت میدهد.البته باید در نظر گرفت که هر گونه نو آوری بدعت نخواهد بود چون تصرف در دین نیست وعمل انجام شده به خداوند ورسولش نسبت داده نشده است.

2.اشاعه بدعت در میان مردم .هر چند این شرط در تعاریف بدعت وارد نشده ولی در حقیقت بدعت نهفته است وقرائن زیادی بر آن دلالت دارد مثل روایاتی که در آن از لزوم مبارزه با بدعت وبدعت گذار سخن به میان آمده است و این امر بی گمان نشان از اشاعه بدعت توسط افراد بدعت گذار دارد.مثل کلام پیامبر که فرمودند:کسی که در دین بدعت بگذارد ؛گناه گمرا ه شدگان بر عهده اوست .این روایت حاکی از آن است که اندیشه تصرف تا زمانیکه جنبه عملی به خود نگیرد واز خود انسان تجاوز نکند ؛حرام است ولی بدعت به حساب نمی آید.

۳.نبودن دلیل عام یا خاص بر مشروعیتش ،چون اگر دلیل شرعی در منابع برای آن نوآوری وجود داشته باشد ،دیگر تصرف در دین نخواهد بود ،بلکه تجسم بخشیدن به اصلی است که از آن غفلت شده است وفرد نوآور آن را کشف کرده است وبه ظهور رسانده است، پس بسیاری از نو آوری های امروز در زندگی ما بدعت نیست هر چند آن را به دین نسبت دهیم چرا که ریشه در دین داردومیتوان شرعی بودنش را به طور خاص یا عام از کتاب وسنت استفاده کرد .[1]

[1]علامه شیخ جعفر سبحانی ، البدعة وآثارها الموبقه، قم ، 1415ه.ق ، ص40

قسمتي از پايان نامه خانم سميه حسيني (طلبه مركز تخصصي تفسير و علوم قرآني نرجس خاتون سلام الله عليها)

با جستجو پیرامون موضوع مورد نظر در می یابیم که در کتابها و مقالات متعددی پیرامون مسئله بدعت صحبت شده، در برخی از کتابها و مقالات به طور مستقل درباره بدعت و بدعتگزاران کار شده مثل بدعت گزاران و مفسران به رأی از سید مرتضی حسینی یا کتاب البدعه وآثارها الموبقه از آیت الله سبحانی، در برخی از کتابها در ضمن پاسخگویی به شبهات پیرامون شیعه و به خصوص نقد وهابیت، درباره بدعت و آثار و علل آن سخن به میان آمده مثل کتاب سلفی گری و پاسخ به شبهات از علی اصغر رضوانی و در بسیاری از کتاب ها نیز مصادیق متعدد از بدعت های ایجاد شده در فقه را بیان کرده مثل آمین گفتن در نماز، تکتف، نماز تراویح و… از جمله کتاب الفقه علی المذاهب الخمسه از شیخ محمد جواد مغنیه،من لایحضره الفقیه از شیخ صدوق، کنزالعرفان فی الفقه القرآن از حلی، نماز تراویح سنت یا بدعت از نجم الدین طبسی و…

قسمتي از پايان نامه خانم سميه حسيني (طلبه مركز تخصصي تفسير و علوم قرآني نرجس خاتون سلام الله عليها)

بدعت در لغت به معنای کار نو و انجام یک امر بی سابقه است، واژه بدعت غالباً در مقابل سنت و شریعت بکار رفته است ومقصود از آن انجام دادن کاری است که بر خلاف شریعت اسلام و سنت نبوی است، هر عالمی بنا بر برداشتی که از مفهوم بدعت داشته، سعی بر شناساندن بدعت به دیگران نموده است و لذا در بیان حدود ماهیت و توضیح قیود آن تعریفات متفاوتی بیان شده است، برخی دامنه بدعت را گسترده اند و هر پدیده جدیدی که بعد از پیامبر به وجود آمده را بدعت دانسته اند و برخی آن را به بدعتهای شایسته و ناشایست تقسیم کرده اند. از مجموعه تعریف هایی که علمای فقه در مورد بدعت بیان کرده اند به دست می آید که این واژه در اصطلاح از سه رکن برخوردار است: وارد کردن چیزی در دین به زیاده یا نقیصه و دیگری دعوت کردن به این امر و شایع کردن و آن را به عنوان طریق شرعی وانمود کردن و سوم آن که دلیل و اصلی عام یا خاص برای آن در دین و شریعت نباشد که برخی از مصادیق آن مثل آمین گفتن در نماز، تکتف، نماز تراویح و… می باشد، از آنچه گفته شد معلوم می شود که بدعت نه شامل اختراعات، ابداعات، علوم و فنون طبیعی، پزشکی و صنعتی می شود و نه نوآوریهایی که در صحنه فرهنگ و ادبیات صورت می گیرد و نه آداب و رسوم زندگی و نه تطبیقات فقها در زمینه مسائل مستحدثه با استفاده از قواعد کلی کتاب و سنت، به عکس برخی که تمامی این موارد را بدعت می دانند. بدعت را تمامی فرق اسلامی به پیروی از قرآن و سنت ،حرام می دانند و بدعتگزار را گمراه و ملعون خوانده و تأکید کرده اند که اعمال وی پذیرفته نیست. با این همه چون ماهیت بدعت به درستی روشن نشده در شناخت و مبارزه با آن گاه افراط وگاه تفریط شده است.

قسمتي از پايان نامه خانم سميه حسيني (طلبه مركز تخصصي تفسير و علوم قرآني نرجس خاتون سلام الله عليها)